همراه خواجو بر مزار برهان الدین کوهبنانی
مقاله دکتر محمود روح الامینی پیرامون برهان الدین کوهبنانی:
در قرن هشتم هجری سه عارف و صوفی و شاعر سخنور بزرگ را سراغ داریم که مدتی در جوار تربیت برهان الدین کوهبنانی مقیم بودند. مقام و مرتبه عرفانی برهان الدین را از طریف ها و اشاره های این سه تن که به ترتیب زمانی عبارتند از مجد خوافی خواجوی کرمانی و شاه نعمت الله ولی باید شناخت.
اطلاعاتی که آثار و اسناد گذشته از برهان الدین کوهبنانی به ما می دهد بیشتر از برکت قبر و طرب توسط گاهی آثار باقی مانده از قبر و توجه و حرمت به مزار معرف صاحب قبر است مقدار زیادی از اطلاعات ما درباره ویژگی های صنعتی اعتقادی و فرهنگی انسان های اولیه از کاوش قرارها به دست آمده است آری این لوح قبرها همه سربسته نامه هاست.
گرچه در این مقوله محور اصلی سخن پیرامون برهان الدین است ولی قصیده خواجو بیشتر این اطلاعات را با توصیف مزار و خانقاه برهان الدین دربر دارد که خود نیز گواه مسافرت خواجو در سال ۷۴۱ به کوهبنان است به قول مولانا جلال الدین:
بهتر آن باشد که سر دلبران به گفته آید در حدیث دیگران
در معرفی شخصیت و منزلت عرفانی ابونصر احمد برهان الدین کوهبنانی به بیت هایی از قصیده خواجو بسنده می‌کنیم
هاتف همت مرا گفت این عالم بی خبر قطب عالم را نگر کون و مکان در اهتمام
ترجمان الغیب سر الله کهف الواصلین حجت الباری علی کل الوری مولی الان
قدوة الاقطاب عون السالکین، برهان دین عمدة الاوتاد ابونصر احمد خضر احترام
در مجاورت آرامگاه عرفا معمولاً محلی برای تجمع ذکر سماء بیتوته و بالاخره خانقاهی است که عارفان و سالکان از دور و نزدیک به آنجا می‌آیند چله می نشینند و مجاور می شوند.
آرامگاه برهان الدین یکی از این میعادگاه های تجمع بوده است و خواجو در قصیده ای با ۵۰ بیت ما را در حال و هوای یکی از شب های آستانه قرار می دهد پس از درآمد و تغزلی در وصف شب چنین آغاز می شود:
از طریق بیخودی کردم هوای نجد و جد وز سرمستی گسستم کودک هستی را زمام
غوطه خوردم نیمه شب در زمزم جان چون خلیل و از ره معنی گرفتم کعبه دل را مقام
اشک مریم ریختم چون شمع وانگه چون مسیح پیش از این محراب مینا تا سحر کردم قیام
در این بیخودی وجد و شور شبانه که خود می فرماید: «شد ز شورم پر، سماع بلبل شیرین کلام»،فضای آستانه و ایوان و صفای صوفیان و رندان را بدینگونه می بیند:
بارگاهی ششدر و نه سقف عالی یافتم همچو محشر پر ز انبوه و تهی از ازدحام
رهروان آن جهت سایر ولی ایمن ز سیر ساکنان آن طرف نامی ولی فارغ ز نام
قال ایشان جمله حال و حال ایشان جمله قال عام ایشان جمله خاص و خاص ایشان جمله عام
مقبره برهان در نزدیکی چشمه قرار داشت (اگر بهار ۱۳۵۸ بود، می‌گفتم قرار دارد)(1) که به آن آب «خضرآباد» می‌گفتند و امروز به «چشمه خانقاه» معروف است محلی در دامنه کوه قدمگاه «خواجه خضر»(2) بر آن مشرف و زیارتگاه عموم است و خواجو به آن اشاره دارد
آب خضر را باد او سر چشمه آب حیات آستان روز حرمت قبله بیت الحرام
پیر ارزق پوشی گردون در مزارش یک مرید خادم هندوی شب در خانقاهش یک غلام
مدت توقف خواجو در کوهبنان معلوم نیست بنابر آنچه از قصیده برمی‌آیند این شعر در سال ۷۴۱ هجری سروده شده است:
مرغ توحید م به دام آمد ز نظم این مدیح لاجرم تاریخ این ابیات شد «تصحیف دام»(2)
چشم خواجو باد قراش در خلوت گهش کین تمنا هست قطب چرخ را اقص المرام (3)
هشت سال پیش از سفر خواجوی یعنی درسال ۷۳۳ مجد خوافی در کتاب «روضه خلد» در دو مورد به آرامگاه برهان الدین کوهبنانی اشاره می‌کند که نقل آن اشاره ها بی مناسب نیست:
«وقتی چهار عیار را به پای دار آوردند سه را به سیاسیت رسانیدند. من یکی را شفاعت کردم. عهد کرد که دست از راه زدن بدارد،سال دیگر در سفری جماعتی حرامیان به ما رسیدند. او را در آن میان دیدم:
کسی کو یک دو کرت کرد کاری طبیعت ساخت آن معنی و عادت
اگر توبه کند زان کار مشنو که خواهد بود تا مرگش اعادت
چون مرا بشناخت سر در پیش انداخت. دزدان چون به غارت مشغول شدند، مرا شفاعت کرد و گفت: اگر عهد مرا وفا بودی ترا امروز شفیع از کجا بودی؟ بعد از مدتی او را در لباس درویشان بر سر تربت شیخ برهان الدین کوهبنانی یافتم چون مرا بدید گفت:
دل شیدای من که میبینی به عبادت نشست بار دگر
در ندامت زبان به توبه گشاد در عصیان به بشت باردگر
به درستی که کرد توبه چنان چه نخواهد شکست بار دیگر (4)
مجید خوافی در موردی دیگر آورده است:
«وقتی از لباس تصرف بیرون آمدم و در سلک اهل تصوف در آمدم با جمعی درویشان به تربت شیخ برهان الدین کوهبنانی رسیدیم دانشمندی مجاور بود، التفات نکرد همه زبان انکار دراز کردند…»
این دو داستان تمثیلی روضه خلد احترام و اقبال عامه و آمدن از راه دور و نزدیک و مجاور شدن بر تربت برهان الدین را نشان میدهد. احترام و اقبالی که در سال ۷۴۱ خواجوی کرمانی از آن خبر میدهد.
۳۴ سال پیش از آن شبی که خواجو شرح بیخودی و وجد و شور و حالش را می دهد، یعنی در سال ۷۷۵_ که ۲۲ سال از مرگ خواجو نیز گذشته بود_ قطب العارفین شاه نعمت الله ولی که در خانقاه تربت برهان الدین مجاور شده بود، به پاس همین حرمت نام فرزند خود را برهان الدین خلیل الله نهاد و در قطعه ای می فرماید:
از قضای خدای عزوجل حی قیوم قادر سبحان
نیم ساعت گذشته بود از روز روز ادینه در مه شعبان
یازدهم بود ماه وقت شریف ماه در حوت و مهر در میزان
پنج و هفتاد و هفتصد از سال رفته در کوهبنان که ناگاهان
میر برهان دین خلیل الله آمد از غیب بنده را مهمان (6)
آرامگاه و آستانه و خانقاهی که خواجو توصیفش می‌کنند ۲۰۰ سال بعد نیز میعادگاه عارفان بوده است، مهرابی کرمان عارف و شاعر نیمه اول قرن دهم می‌نویسد:
…. و کاتب حقیر که از خاک نشینان آستان آن حضرت است. در سالی که به زیارت ایشان رفته و خاک تربت ایشان تقبیل مرعی داشته بود و هیچ دسته لاف و ترجمانی نداشت، مخادیم و سکان آنجا گفتند که چند بیتی ترجمان و سمت تحت اللسانی که در میان ارباب طریقت مصطلح است می باید گفت ، پس کاتب سخن قبول نموده و بعضی سخنان گفت و قول نمودند….(7) وی قصیده و رباعی سرود که رباعی آن چنین است :
خواهی که شوی عزیز در دنیی و دین در زیر نگین درآوردی روی زمین
باید که همیشه استعانت جویی از باطن پاک شیخ برهان الدین (8)
آرامگاه برهان الدین از قرن ششم هجری ۹ تا این اواخر _ هرچند مخروبه _ برپا بود ۱۰ و در کنار قدمگاه خواجه خضر و قبر هدایت علی شاه معروف به «خاک آخوند» زیارتگاه عام بود. متاسفانه آثار مختصر این مقبره و ایوان قربانی خیابان مستقیم حاشیه بیابان شد، وزیر دست و پای بلدوزر چشم و گوش‌بسته به کلی نابود گردید(11)
در اینجا از فرصت استفاده کرده و یادآوری می نمایم که بناهایی مانند مسجد مدرسه خانقاه آتشکده صومعه کنیسه کاخ مقبره و به طور کلی هر بنایی که از ظرافت هنری و قدمت تاریخی برخوردار است_ حتی خانه‌های شخصی و عمارت‌های دولتی _سند هویت قومی و میراث فرهنگی کشور است و بایستی حتی المقدور در نگهداری و نگهبانی آنها کوشید.(12)
سخن کوتاه کنم سرنوشت مقبره برهان الدین و آینده مقبره خواجو مرا به خود مشغول می داشت، که آیا با ویرانی بنا با آرامگاه از این آنچه به یادگار خواهد ماند، بدین نیت از دیوان خواجوی تفاولی زدم این غزل آمد:
حدیث عشق زما یادگار خواهد ماند نای شوق زما استوار خواهد ماند
ز چهره هیچ نماند نشان ولی ما را نشان چهره بر این رهگذار خواهد ماند
فراق نامه خواجو و شرح قصه عشق میان زنده دلان یادگار خواهد ماند
۱. در این سال مقبره که آثار کمی از آن مانده بود در عملیات جاده سازی تخریب گردید.
۲. قدمگاه های خواجه خضر معمولاً به آب و سرسبزی و چشمه سار کوهستان نزدیک است مخصوصاً اگر منطقه کم آب و خشک باشد
۳. تصحیف دام می شود «دام» که به حروف ابجد ۷۴۱ است.
۴. دیوان خواجوی کرمانی به اهتمام احمد سهیلی خوانساری،انتشارات پاژنگ ۱۳۶۹ صفحه ۹۳ تا ۹۵
۵. روضه خلد تالیف مجد خوافی انتشارات زوار تهران ۱۳۴۵ صفحه ۱۰۲
۶. منبع پیشین صفحه ۲۵۷
۷. کلیات اشعار شاه نعمت الله به سعید دکتر جواد نوربخش انتشارات خانقاه نعمت اللهی چاپ ششم سال ۱۳۶۱ صفحه ۸۶۲
۸و ۹ . تذکرة الاولیاء مهراب کرمانی یا «مزارات کرمانی» به اهتمام حسین کوهی کرمانی تهران ۱۳۳۰ صفحه ۱۶۳ و ۱۶۷
۱۰. آقای محمدحسین اسلام پناه که با خواندن و احیای سنگ نوشته‌ها و کتیبه ها و شناسایی گوشه های فراموش شده تاریخ و جغرافیای کرمان حق بزرگی بر گردن ما دارد،در گچبری یکی از صفحه‌های خانقاه کوهبنان قسمتی از یک «کتیبه» به خط ثلث نوشته شده بدین شرح ثبت نموده است: «… قطب الاولیا برهان الحق و الدین قدس الله روحه، شب دوشنبه یازدهم صفر سنة ثمان و…. (ع-ص) س ماه» وی توضیح میدهد که «افتادگی اول می‌تواند «تاریخ وفات» بوده باشد و عدد دهگان آن (۵؟۸) که افتاده به عبارت و احتساب شب دوشنبه یازدهم سفر می تواند یکی از سال‌های ۵۲۸ یا ۵۶۸ باشد که به احتمال قوی ۵۶۸ ارجح می نماید.»
۱۱. کتاب کوهبنان تالیف احمد روح الامینی تیر ماه ۱۳۵۸ عکسی از آرامگاه مخروبه برهان الدین دارد (صفحه ۱۸ کتاب) و کوهی کرمانی در حاشیه مزارات کرمان می‌نویسد «… قبلاً موقوفاتی نیز داشته که اندکی از آن باقی مانده یعنی کمی از آب معروف به اپوروایرین» مزارات کرمان صفحه ۱۶۳
۱۲. نگارنده در مبحث «هویت فرهنگی کرمان» نخستین سمینار کرمان شناسی مهر ماه ۱۳۶۸ به این مسئله اشاره دارد به مجموعه مقالات کرمان شناسی صفحه ۵۹ مراجعه شود.
۱۳. متاسفانه در سال‌های اخیر تخریب بناهای را شاهد بودیم که با منطق و تعقل انطباق ندارد. تخریب یک بنا به عنوان مخالفت با اندیشه و عمل کسانی که در آنجا تجمع می‌کردند. شباهت به رفتار شاگرد مدرسه ای « درس نخوان» دارد که به قول معروف به جای حل مسئله صورت مسئله را پاک می‌کند.
منبع: دانشکده ادبیات و علوم انسانی (باهنر کرمان) بهار ۱۳۷۱ شماره ۲
درباره نویسنده: مدیر سایت
